Vanuit de wet Verduidelijking Burgerschapsopdracht moet je iets met diversiteit in je burgerschapsonderwijs doen. Maar de wetgever blijft vrij abstract. Binnenkort verschijnt de 3e editie van het Handboek Burgerschapsonderwijs voor het voortgezet onderwijs én de 1e editie van het Handboek Burgerschaponderwijs voor het primair onderwijs. In beide boeken geven we daarom tips en voorbeelden van hoe je burgerschapsonderwijs over diversiteit vorm kan geven in je curriculum. Lees er in deze sneak preview alvast een paar.
In de wet Verduidelijking Burgerschapsopdracht staat dat scholen respect voor en kennis van zeven types diversiteit moeten bevorderen. Dan gaat het om ‘verschillen in godsdienst, levensovertuiging, politieke gezindheid, afkomst, geslacht, handicap of seksuele gerichtheid’ en om de basiswaarde gelijkheid: ‘de waarde dat gelijke gevallen gelijk behandeld worden.’
Dit deel van de wet is relatief laat in het wetgevingsproces toegevoegd, op verzoek van de Tweede Kamer. De wet zegt niet welke of hoeveel inhoudelijke kennis je over deze zeven types diversiteit moet meegeven. Er is binnen de school dus ruimte voor eigen invulling en ambities op het gebied van onderwijs over diversiteit. Wij raden het volgende aan:
Besteed in ieder geval aandacht aan
1. Basale kennis van de zeven types diversiteit uit de wet Verduidelijking burgerschapsopdracht
Geef leerlingen een kennisbasis over diversiteit op het gebied van afkomst, seksuele geaardheid, gender, politieke gezindheid, beperkingen, godsdienst en levensbeschouwing.
2. De begrippen wederkerigheid en gelijke behandeling, en het verbod op discriminatie
Bij diversiteit hoort ook aandacht voor de zaken die problematisch zijn in relatie tot diversiteit, zoals stigmatisering, discriminatie, ongelijke kansen en machtsongelijkheid. Geef daar cijfers over en voorbeelden van. Minderheidsgroepen hebben in onze samenleving met deze dingen te maken en dat kan in mindere mate ook gelden voor individuen uit meerderheidsgroepen. Het is belangrijk dat leerlingen daarover leren en leren nadenken of dat rechtvaardig is. En áls iets onrechtvaardig is, wat ze daaraan kunnen doen en hoe ze invloed uit kunnen oefenen.
Zoals je in sommige van de schoolportretten leest, is het mooi als leerlingen zien dat hun behoefte om niet gediscrimineerd te worden alleen wederkerig is wanneer zij dat leden van een andere sociale groep ook gunnen. Het helpt als leerlingen artikel 1 van de grondwet kennen en snappen dat er aan overheden, de rechtbank en werkgevers striktere eisen worden gesteld als het gaat om gelijke behandeling. Je kan leerlingen erop wijzen dat dit ideaal nog geen praktijk is – zie bijvoorbeeld de stagediscriminatie in het mbo – en we raden je aan dit zowel te erkennen als met elkaar te bedenken wat je kan doen om de kloof tussen praktijk en ideaal te overbruggen.
3. Anticipeer in je lesvoorbereiding op botsingen en bewaak de grenzen
Diversiteit kan ook botsen en kan dilemma’s opleveren. Zo mag je vanuit je religie overwegingen maken over hoe jij je leven inricht, bijvoorbeeld met wie je een liefdesrelatie aangaat of met wie je trouwt. Je hebt vrijheid van meningsuiting om je overwegingen uit te dragen. Zo mag je bijvoorbeeld zeggen dat je kiest voor een partner van een bepaald geslacht omdat het vanuit jouw levensovertuiging of godsdienst belangrijk is om een heteroseksuele relatie aan te gaan. Maar deze religieuze overtuiging mag er niet toe leiden dat je onverdraagzaam bent naar iemand anders die homoseksueel is. Dit soort dilemma’s zijn mooie kansen voor burgerschapsonderwijs, omdat het gesprekken zijn die in de klas of de samenleving sowieso al plaatsvinden. Het is daarom een kans om te kijken hoe mensen met verschillende waarden toch vreedzaam met elkaar kunnen samenleven, en om kennis te krijgen over uiteenlopende perspectieven op voor de leerling misschien heel vanzelfsprekende onderwerpen. Tot slot zijn dit soort gesprekken een moment om kennis over te dragen over onze grondwet en de afspraken die wij met elkaar hebben gemaakt over het samenleven.
4. Wanneer is mijn les over diversiteit een burgerschapsles over diversiteit?
Misschien vraag je je af: wanneer is mijn les over diversiteit ook iets wat ik onder burgerschapsonderwijs zou kunnen scharen? Het belangrijkste verschil tussen onderwijs over diversiteit en burgerschapsonderwijs over diversiteit is dat burgerschapsonderwijs over diversiteit verder gaat dan alleen inhoudelijke kennis, maar ook gaat over de maatschappelijke omgang met verschillen. Dus waar het bij biologie kan gaan over fysieke verschillen tussen mannen en vrouwen (inhoudelijke kennis van sekseverschillen), gaat het bij een burgerschapsles bijvoorbeeld over de loonkloof en wat hiertegen gedaan kan worden (maatschappelijke omgang met verschillen).
5. Kennishiaten binnen je team
Als je als school aan de wet Verduidelijking Burgerschapsopdracht wil voldoen, zul je diversiteit een stevige plek in je curriculum moeten geven. Een randvoorwaarde om dit goed te doen, is dat collega’s zich handelingsbekwaam voelen om les te geven over onderwerpen die aan diversiteit raken. Ook moeten ze om kunnen gaan met botsingen in de klas als gevolg van deze lessen. We weten uit de praktijk namelijk dat onderwijs over diversiteit soms kan schuren. Als collega’s weinig kennis hebben van diversiteit of niet weten hoe ze ermee om moeten gaan, zul je als school moeten investeren in professionalisering.
Aan de slag met diversiteit in je les
Vragen die helpen bij de voorbereiding van je les
Als je lessen over diversiteit gaat ontwikkelen, helpt het als je lessen gericht zijn en duidelijke leerdoelen hebben. Let goed op dat je geen vooroordelen creëert of versterkt, dat kan zo gebeuren door een prikkelend filmpje of als je leerlingen wil opwarmen door ze te vragen hun beelden te delen. Als je behandelt hoe het is om gediscrimineerd of uitgesloten te worden, helpt het om het hele verhaal te laten zien. Een normatief uitgangspunt is dat je lessen de waarde gelijkwaardigheid moeten stimuleren.
Dat geldt natuurlijk ook voor je handelen als leraar, niet alleen vanuit de burgerschapsopdracht, maar ook omwille van de sociale veiligheid van je leerlingen. Je kan jezelf de volgende vragen stellen bij lessen over elk type diversiteit:
- Welke kennis moeten leerlingen zeker hebben?
- Welke ideologische overtuigingen leven bij mijn leerlingen en mij?
- Hoe gaan we ze laten ervaren dat mensen gelijkwaardig zijn?
Het is niet gek dat je al dan niet ideologische overtuigingen hebt over een onderwerp. Die hebben we allemaal, vaak zonder ze zelf als ideologisch te zien. Sommige mensen vinden bijvoorbeeld dat mensen in armoede dat over het algemeen aan zichzelf te wijten hebben, of dat het juist overheidsfalen is. De vraag die je jezelf dan kan stellen: weet je dat echt? En onder je antwoord ligt vaak ook een overtuiging: misschien wel dat mensen zelfredzaam moeten zijn, dat de overheid er voor de kwetsbaren moet zijn of dat mensen juist voor elkaar moeten zorgen in sterke gemeenschappen. Als je je daarvan bewust bent, kun je voorkomen dat je ideologisch sturend bent richting je klas.
Je bewust zijn van hoe je over diversiteit denkt
Vrijwel alle docenten hebben het beste voor met hun leerlingen. Toch kan het zijn dat je denkbeelden bij jezelf of je collega’s herkent die goed burgerschapsonderwijs over diversiteit in de weg zitten. We zetten er hier vier op een rij:
- Je kan stellen dat je kleurenblind bent. Dat is goed bedoeld, maar er zit een erkenning van verschillen in de weg – leerlingen van kleur merken vaak wél dat ze in de samenleving anders worden bejegend.
- Je kan verschillen willen vieren, maar vergeet dan niet aandacht te hebben voor het gemeenschappelijke.
- Je kan alleen de politieke vragen over diversiteit behandelen, maar het is net zo belangrijk dat leerlingen leren hoe ze in sociale situaties omgaan met diversiteit. En andersom.
- Tot slot kan het goed zijn om uitleg te geven over verschillende groepen en hun kenmerken, zoals over de geloven. Het is belangrijk om dan ook aandacht te hebben voor verschillende perspectieven en praktijken binnen die groepen, omdat je anders het risico loopt dat leerlingen denken ‘Ik ben lid van deze groep, dus moet ik ook deze mening hebben’, terwijl de groepen waar je onderdeel van uitmaakt bevragen ook een belangrijke vorm van burgerschap is.
Wat aandacht besteden aan diversiteit oplevert
Marieke van der Gaag is een van de auteurs van de hoofdstukken over diversiteit in het Handboek Burgerschapsonderwijs en begeleidt scholen bij het vormgeven van burgerschapsonderwijs. We stellen haar een paar vragen:
Wat levert werk maken van diversiteit op?
‘Door werk te maken van diversiteit binnen het burgerschapsonderwijs, creëren we een omgeving waarin leerlingen niet alleen leren over verschillen, maar ook leren deze te waarderen en bevragen. Dit draagt bij aan een samenleving waarin mensen elkaar beter begrijpen en respecteren, ongeacht verschillen op basis van bijvoorbeeld hun afkomst, geloofsovertuiging of seksuele geaardheid. In een democratie is het bovendien essentieel dat je verschillende politieke perspectieven kent en kritisch kan beoordelen.’
Waarom is het de moeite waard/belangrijk voor een leerling? Heb je een voorbeeld?
‘Voor de leerlingen zelf betekent dit dat zij vaardigheden ontwikkelen die belangrijk zijn in de wereld van vandaag, zoals het vermogen om naar elkaar te luisteren en om met verschillende perspectieven om te gaan. Ook leren ze dat discriminatie verboden is en wat de impact van discriminatie op de samenleving is.’
‘Een simpel voorbeeld van een manier om leerlingen aan de slag te laten gaan met diversiteit is een les waarin leerlingen samen een gezamenlijke presentatie maken over allerlei verschillende feestdagen, zoals Kerstmis, Eid, Divali en het Chinees Nieuwjaar. Door samen onderzoek te doen naar de tradities en waarden achter deze vieringen, leren ze niet alleen over verschillende culturen, maar ontdekken ze ook overeenkomsten. Zo ervaren ze hoe diversiteit hen nieuwe perspectieven kan geven, waardoor er meer wederzijds begrip ontstaat in de klas. Naarmate leerlingen ouder worden kun je ze steeds meer uitdagen, en zo diepgang in het leren creëren.’
Wat zou je wens of droom zijn?
‘Mijn wens is dat elke leerling op school de ruimte krijgt om zichzelf te zijn én leert dat wederkerigheid van respect nodig is voor een gelijkwaardige samenleving. Door scholen te helpen om structureel aandacht te besteden aan diversiteit in hun curriculum, werken we samen aan een generatie die niet alleen kennis heeft over diversiteit, maar ook herkent dat diversiteit een kracht kan zijn.’
Wil je het hele Handboek Burgerschapsonderwijs lezen?
Binnenkort komt de 3e editie van het Handboek Burgerschapsonderwijs voor het voortgezet onderwijs uit. Een paar weken later volgt de 1e editie van Handboek Burgerschapsonderwijs voor basisscholen. Daarin hebben we de laatste inzichten, best practices en onze eigen ervaringen met meer dan 400 scholen verwerkt. Wil je het gelijk lezen zodra het uitkomt? Volg ons dan op LinkedIn of schrijf je in voor onze nieuwsbrief.
